Voedselbossen zijn goed voor biodiversiteit, schone lucht, gezond voedsel en regenwateropvang. Buurtvoedselbossen zijn ook nog eens een plek van ontmoeting, van samenwerken en van plezier. Toch blijkt het vaak lastig voor bewoners om een voedselbos te realiseren, omdat ze belemmeringen ervaren door gemeentebeleid. Een handboek voor gemeentes moet het makkelijker maken om voedselbossen in het beleid te verankeren.

Elke buurt een voedselbos

John Vermeer is voedselbosexpert en Diwi Nieboer is transitiemedewerker bij de Brabantse Milieufederatie. Als het aan hen ligt, krijgt elke buurt een voedselbos. Zij werkten samen met Liesbeth van Bemmel (voedselbosbouwer) en Anna Roodhof (promovendus aan Wageningen University & Research) aan het Handboek (Buurt)voedselbossen. Het handboek moet gemeentes niet alleen helpen met het faciliteren van voedselbossen, maar is ook bedoeld om ambtenaren enthousiast te maken. “Voordelen genoeg”, vertellen ze aan de keukentafel in de voedselbosboerderij van Vermeer: “Biodiversiteitsherstel, gezond voedsel, beweging, gezondheid en educatie. Een besje plukken, weten wat bloesem is, dat is belangrijk”, zegt Vermeer. “Daarnaast zorgt een voedselbos voor verkoeling in de zomer. De bodem wordt na verloop van tijd een spons, die veel regenwater vasthoudt. Daardoor hoef je vijf jaar na de aanplant geen water meer te geven.”

Gemeentes hebben baat bij voedselbossen

Gemeentes staan voor vele maatschappelijke opgaven, zoals het aanplanten van bomen, het versterken van de sociale cohesie, het verbeteren van de biodiversiteit en het aanpassen aan een veranderend klimaat. “In een voedselbos komt dat allemaal samen”, zeggen Vermeer en Nieboer. “Met voedselbossen kunnen gemeentes een positieve invulling geven aan de Sustainable Development Goals.” Gemeentes hebben volgens hen dus baat bij het stimuleren van nieuwe voedselbossen. Toch kost het bewoners vaak jaren en veel doorzettingsvermogen om een voedselbos te realiseren. Waar zitten de belemmeringen voor bewoners? Volgens Vermeer is het een combinatie van regels en gewoontes bij gemeentes. Zo zijn ze voorzichtig met de aanplant van exoten: uitheemse planten die hier van oorsprong niet voorkomen. “Maar heel veel van wat er in Nederland groeit is exoot: notenbomen, appels, tamme kastanjes. Het gaat erom dat je geen invasieve, woekerende exoten aanplant”, zeggen Nieboer en Vermeer. Daarom hebben ze die soorten opgenomen in het handboek.

Klimaatbestendige, veerkrachtige systemen

“Een voedselbos moet je helemaal loslaten. Dat is soms moeilijk voor een gemeente”, zegt Vermeer. “Als een gemeente een park wil realiseren, dan wordt het precies volgens het plan van de gemeente aangelegd en ze houden het beheer in eigen hand. Bij de aanleg van een voedselbos gaat dat anders: dat is en blijft een initiatief van bewoners.” Vermeer legt uit dat gemeentes gewend zijn om regels te hanteren bij het aanplanten van nieuwe bomen, bijvoorbeeld welke boomsoorten met een bepaalde stamdikte je mag planten. Zulk beleid helpt niet bij de aanleg van een voedselbos. “In een voedselbos zetten we veel verschillende soorten”, stelt Vermeer. “We werken met verschillende lagen zoals kruiden, struiken, klimplanten en bomen. Het zijn eetbare soorten, dus het begrip inheems laten we los anders kunnen we alleen hazelnoten kweken. We werken toe naar klimaatbestendige, biodiverse systemen.”

De waarde van een voedselbos inzien

Nieboer: “Er moet iemand bij een gemeente zitten die dit doorziet, die kan inschatten wat de waarde van een voedselbos is, vooral na een aantal jaar. Het levert niet meteen in het eerste jaar veel op. Er moet iemand zijn die dat begrijpt.” Vermeer vult aan: “Gemeentes kunnen hier beleidsmatig al mee bezig zijn. Wacht niet af tot er een verzoek voor een voedselbos binnenkomt. Nee, je draait het om: hoe kunnen we voedselbossen inzetten voor onze eigen doelstellingen?” De provincie Noord-Brabant zet in op voedselbossen, als onderdeel van het Actieplan Brabantse Bomen. Nieboer: “In het handboek geven we handvatten om in het gemeentebeleid de voordelen van voedselbossen een plek te geven. Zo wordt het voor degene die een voedselbos wil aanplanten makkelijker om daadwerkelijk zover te komen.”

Versoepeling van regels

Vermeer en Nieboer zien graag dat gemeentes een aanspreekpunt voor voedselbossen aanwijzen en subsidieregelingen mogelijk maken. Daarnaast zou het helpen als de regels versoepelen. Zo zijn er in sommige gemeentes afspraken om alleen bomen aan te planten van een bepaalde omvang. Vermeer: “Die kosten 300 euro, maar als je naar een biologische kweker gaat, kosten jongere boompjes 25 euro. Dat kleine boompje haalt binnen drie jaar deze joekel in, want die grote heeft een grote kans om dood te gaan, omdat een grote boom een veel te groot wortelstelsel heeft en uitdroogt.” Vermeer en Nieboer pleiten er daarom voor dat de aanplant van voedselbossen in de klimaatadaptatieregelingen worden opgenomen. Je kan veel meer jongere, goedkopere bomen en struiken aanplanten als je de regels versoepelt, stellen zij. “De struiken stonden bijvoorbeeld niet in die regeling. Maar we weten inmiddels dat veel heggen en struiken belangrijker zijn voor de biodiversiteit dan enkele grote bomen.”

Grote soortenrijkdom in voedselbos

De biodiversiteit is groot in een voedselbos. Waar een gewoon bos bestaat uit een stuk of tien plantensoorten, zie je in een voedselbos op een klein oppervlakte vaak wel driehonderd soorten. Daarnaast is er voor dieren veel te halen. Het voedselbos creëert een bloesemboog: van maart tot en met oktober is er voedsel voor insecten. En waar insecten zijn, zijn vogels. Bovendien blijft er na de oogst van fruit altijd nog genoeg liggen: goed voor vlinders en dassen.

Maarten Schrama, ecoloog, voedselbosboer en universitair docent aan de Universiteit Leiden heeft tien jaar onderzoek gedaan naar de biodiversiteit in voedselbos Haarzuilens bij Utrecht. De wetenschappelijke publicatie volgt nog, maar de eerste conclusies zijn veelbelovend: er zijn aanzienlijk meer soorten en grotere aantallen insecten en zoogdieren waargenomen in het voedselbos dan in omliggende gebieden.

Saamhorigheid

Een buurtvoedselbos zorgt niet alleen voor meer natuur in een wijk, maar doet ook veel voor de bewoners. “Zoals saamhorigheid”, zegt Nieboer. “Het gaat eenzaamheid tegen. Bovendien biedt het een kans om te bewegen, naar buiten te gaan.” Vermeer ziet de voordelen voor buurtbewoners ook in zijn eigen ‘samentuin’. Op een deel van zijn land zijn mensen welkom om samen te werken in een klein voedselbos. Elke zaterdagochtend komen er zo’n acht vrijwilligers bij elkaar. “Mensen komen voor de gezelligheid, elkaar ontmoeten, lekker bezig zijn. Het zijn allemaal verschillende mensen, net zo divers als een voedselbos.”

“Brabant krijgt een prachtig eetbaar landschap”

‘Elke buurt of wijk een voedselbos rijk’, dat is de slogan van Vermeer. “Brabant krijgt een prachtig eetbaar landschap”, zegt hij. “Tegen die tijd hebben we geen handboek meer nodig”, zegt Nieboer. “Er is dan in elke gemeente een aanspreekpunt en het is duidelijk waarom voedselbossen zo belangrijk zijn: het draagt bij aan een gezonde leefomgeving, zowel voor mensen, als voor dieren.”

Download het Handboek (Buurt)voedselbossen

Het Handboek (Buurt)voedselbossen is geschreven door Liesbeth van Bemmel, John Vermeer, Anna Roodhof en Diwi Nieboer. Het is een uitgave van de Brabantse Milieufederatie in opdracht van de provincie Noord-Brabant.

Tekst: Marjolein Bezemer
Foto’s: Marjolein Lommen IVN Zuid Nederland (foto’s rondleiding IVN en appels), Marjolein Bezemer (portret John Vermeer en Diwi Nieboer), John Vermeer (bloeiende stepovers) en Max Houwing Voedselbos D'Ekkers (insectenhotel).