Nederland is expert is in het afvoeren van overtollig water, maar periodes van grote droogte vragen om een andere aanpak. Regenwater infiltreren en opslaan, is zowel bij droogte als bij wateroverlast een slimme maatregel. Daarvoor is het belangrijk dat de bodem gezond is. Een rijke bodem vol leven werkt namelijk als een spons. Hoe beter de structuur en hoe meer organische stof de bodem bevat, hoe meer water het vasthoudt. Een vitale bodem is daarom heel belangrijk voor klimaatadaptatie en dient daarnaast nog veel meer functies.

De vele voordelen van een vitale bodem

“Een vitale bodem is schoon, vruchtbaar, gezond en zit vol leven. Een vitale bodem heeft een structuur en gevarieerd bodemleven. Hierdoor worden voedingsstoffen goed omgezet en kunnen water en lucht circuleren en infiltreren” zo luidt de definitie volgens het Uitvoeringsplan Vitale Bodem van de provincie Noord-Brabant. Een vitale bodem heeft meerdere voordelen:

• het zorgt voor betere infiltratie van regenwater en is zo bestand tegen veel regen.
• het kan meer water vasthouden waardoor er minder last is van verdroging.
• het zorgt voor een hogere kwaliteit van water.
• het vergroot de biodiversiteit en het slaat meer CO2 op.
• het levert de boer ook voordelen op voor de productie van gewassen: je haalt het maximale uit de bodem zonder die uit te putten en er is minder kans op ziekten.

Een ondergronds meer van 3,6 miljoen liter water

Wouter van Eck, boer van Voedselbos Ketelbroek, houdt goed bij hoeveel organische stof zijn land bevat. Hij heeft op zijn grond geen compost of mest gebruikt, maar bouwt de bodem alleen op met wat er aan biomassa van bomen en struiken valt. “Toen we tien jaar geleden begonnen op een kale maïsakker, was het organisch stofgehalte 3,8%. Nu we jarenlang de natuur haar gang laten gaan, is het gehalte opgelopen naar 8,9%”. Volgens Van Eck telt iedere procent om klimaatrobuust te worden. Zo stelt hij: “Elke procent organisch materiaal in de bodem kan per hectare 170.000 liter water vasthouden. In Ketelbroek is dat 8,9 (procent) maal 170.000 liter maal 2,42 hectare. Dat betekent dat er op dit moment een ondergronds meer van 3,6 miljoen liter water beschikbaar is voor Voedselbos Ketelbroek in tijden van extreme droogte”.

Alle Brabantse waterschappen stimuleren voedselbossen voor het verbeteren van de bodem en het infiltreren en opslaan van regenwater. Ze nemen deel aan verschillende projecten op dit gebied, zoals het Koepelplan Voedselbossen, UP Kennisproject Voedselbossen en de Green Deal Voedselbossen.

Vitale Bodem Brabant

Harrie Vissers, projectleider van Vitale Bodem Brabant is verheugd te horen dat Voedselbos Ketelbroek zulke goede resultaten boekt, maar nuanceert de cijfers van Wouter van Eck over de wateropslag: “Er spelen meer factoren mee dan alleen het percentage organisch stofgehalte. De bodemstructuur, grondsoort en waterhuishouding in een gebied spelen een minstens zo belangrijke rol voor de opslagcapaciteit ”. Vitale Bodem Brabant richt zich op reguliere boeren die met aanpassingen in de bedrijfsvoering mooie resultaten kunnen boeken in het verbeteren van de bodem.

Focus op samenwerking in cruciale gebieden

“We zijn nu twee jaar bezig met het project en we hebben het nodige gedaan”, aldus Vissers. Zo hebben we kaarten gemaakt met de toestand van de Brabantse bodem en is het lectoraat Gezonde Plant op Vitale Duurzame Bodem opgezet bij de HAS Hogeschool om duurzaam bodembeheer in het agrarisch onderwijs te stimuleren. Daarnaast stimuleert een subsidieregeling praktijkprojecten waarbij per initiatief minstens honderd hectare Brabantse landbouwgrond verbeterd wordt. Vissers: “We richten ons voor de komende twee jaar meer op samenwerking in cruciale gebieden waar winst valt te behalen voor klimaatadaptatie, verdrogingsbestrijding, waterkwaliteit en natuur.”. Een vitale bodem is een oplossing voor veel maatschappelijke opgaven, zoals het aanpakken van de stikstofkwestie, biodiversiteitsherstel en klimaatadaptatie. Vitale Bodem Brabant bundelt de krachten daarom met de waterschappen en partijen die werken aan duurzame landbouw.

Maatregelen voor bodemverbetering

Boeren kunnen verschillende maatregelen treffen om de bodem te verbeteren, afhankelijk van wat er past in hun bedrijfsvoering. Kleine investeringen met een laag risico zijn bijvoorbeeld het gebruik van groenbemesters en niet-kerende grondbewerking (alleen de bovenste paar centimeter van de bodem loswoelen in plaats van diep ploegen). “Veel boeren staan hier al open voor”, aldus Vissers. “Compost aanvoeren is effectief maar ook relatief duur. Het gaat erom wat de bodemmaatregel oplevert en of dat financieel haalbaar is”. Strokenteelt en kruidenstroken zijn ook zinvol volgens Vissers, daardoor heb je minder risico op ziekten en plagen en hoef je veel minder gewasbeschermingsmiddelen te gebruiken, zodat het bodemleven toeneemt. Andere maatregelen zijn: minder zware machines gebruiken, dieper wortelende gewassen telen en agroforestry toepassen. “De koplopers die dit al aandurven, kunnen als voorbeeld dienen”.

Goede voorbeelden

Onweerstaanbaar Someren is zo’n goed voorbeeld. Het klimaatadapatieprogramma van de gemeente Someren werkt met een project voor bodemverbetering in samenwerking met Vitale Bodem Brabant en de ZLTO om boeren te motiveren het organisch stofgehalte in de bodem te verhogen en diepwortelende gewassen te telen. Zo bieden ze boeren gratis bodemadvies en de Somerse mix aan: een zadenpakket samengesteld door Wageningen University & Research, een zadenleverancier en een agrariër. De mix bevat zaden van diepwortelende gewassen om de bodem luchtig te maken. Via deze gebiedsgerichte insteek worden verschillende vraagstukken tegelijk aangepakt. Zo wil Vitale Bodem Brabant gerichter in gebieden aan de slag gaan met water en bodem.

Voor melkveehouders bestaat het Brabants Netwerk Sorghum. Sorghum is een diepwortelend gewas dat twee meter hoog wordt, relatief weinig water nodig heeft en een goed voedergewas is.

Aan de slag voor een vitale bodem

Meer informatie over het verbeteren van de bodem kun je vinden op Vitale Bodem Brabant, de handleiding Organische stofmanagement op melkveebedrijven van het Louis Bolk Instituut en het Bodemnetwerk Brabant (bestaande uit ZLTO, Waterschap De Dommel, provincie Brabant, HAS Hogeschool en de Brabantse Milieufederatie). Voor boeren die een stapje verder willen gaan met klimaatrobuuste landbouwvormen, is er veel kennis en ervaring te vinden bij Stichting Voedselbosbouw en Agroforestry Nederland.