Aanpassen aan het klimaat: hoe doe je dat? Welke effecten heeft klimaatverandering op onze omgeving? De klimaatonderlegger is een praktische kaart die de gevolgen van klimaatverandering zichtbaar maakt en vaak ook al een oplossing in beeld brengt. Peter van der Haar van de gemeente Meierijstad is een enthousiast gebruiker van de kaart. Deel twee in de serie over de klimaatonderlegger.

Foto: Peter van der Haar (fotograaf: Marjolein Bezemer)

We ontmoeten Peter van der Haar, beleidsondernemer bij de gemeente Meierijstad, in het Brabantse provinciehuis. Daar rolt hij meteen een enorme kaart uit over een grote vergadertafel: de klimaatonderlegger. Het is een satellietkaart van heel Brabant met daarop hartjes, pijlen, kleuren en vormen. Kansen en bedreigingen van klimaatverandering worden in één keer duidelijk. En wat het zo bijzonder maakt: de kaart maakt ook inzichtelijk waardoor de knelpunten veroorzaakt worden. In zijn eigen woorden: “Het is een kaart die tot de schaal van 1:25.000 aangeeft wat de landschapscondities zijn. Dus wat de omstandigheden zijn op een bepaalde plek, uitgedrukt in structuren en kleuren.”

Hittelint op zandgronden

De rode kleur in de stad Tilburg geeft bijvoorbeeld de hittestress aan op warme zomerdagen. Een grote rode pijl onder de stad wijst vanuit het zuidwesten naar de bebouwde omgeving. “Een hittelint,” legt Van der Haar uit. “Een open (landbouw)gebied op zandgrond kan daar zorgen voor opwarming. Ploegen en erosie draagt daaraan bij,” zegt hij, terwijl hij op de kaart een gele strook aanwijst. “Verkoelende bossen zijn afwezig of liggen op de verkeerde plek ten opzichte van woonwijken.” Warme lucht stroomt met de dominante zuidwestenwind naar de stad. Terwijl we naar de kaart kijken, praten we automatisch over de oorzaken en mogelijke oplossingen. Dat is wat de klimaatonderlegger met je doet.

De landschapsomstandigheden als uitgangspunt

Onlangs was Van der Haar aanwezig bij een sessie van Waterschap Aa en Maas met de klimaatonderlegger van de gemeente Meierijstad. De opdracht aan de waterexperts was om de gemeente te adviseren waar ze het beste nieuwe industrieterreinen kunnen bouwen. Kijkend naar de kaart “was er niet één die vanuit waterbeheer begon na te denken, zoals ze gewend zijn. Nee, die begonnen vanuit de landschapsomstandigheden na te denken. Je ziet dat ze het hogerop zochten op de hoge zandgronden. En ook: ‘benedenwinds moeten we dan bos aanleggen.’ Men gaat veel meer in verbanden denken. Op het moment dat je bezig bent met ruimtelijke ontwikkelingen, word je door de kaart voor een deel gestuurd door wat het landschap te bieden heeft. Tegelijkertijd ontstaat er ook een nieuwe gemeenschappelijke taal.”

Introductie klimaatonderlegger in Meierijstad

Van der Haar had al jaren eerder gezien hoe de klimaatonderlegger bij de gemeente Gilzen en Rijen werd gebruikt. In 2020 vormde de start van een nieuw rioleringsplan voor de gemeente Meierijstad een goed moment om de klimaatonderlegger daar te introduceren, vertelt hij. “Dan gaat het over water en dat heeft een ruimtelijke component. Bovendien was de Omgevingswet al een stip op de horizon. Die wet gaat ons uitnodigen om alle sectorale sporen als riolering, groen en wegen te verlaten en in gezamenlijkheid met de fysieke leefomgeving aan de gang te gaan. Dat vraagt om een nieuwe taal. Al die sporen hadden één ding gemeen en dat is het landschap. Dus dit was een goed moment om de klimaatonderlegger te laten zien aan de projectleider.”

De betrokken wethouders en waterschappen waren ook enthousiast. “Daarna kreeg Thomas Jansen (ontwerper van de klimaatonderlegger) de opdracht: maak voor het hele beheergebied Aa en Maas de klimaatonderlegger.” Inmiddels is de provincie Noord-Brabant helemaal in beeld gebracht en is deze grote kaart online beschikbaar als hulpmiddel op deze website. “We werken nu aan een digitale kaart in GIS (Geografisch Informatie Systeem). Je kunt daarin met allerlei lagen gaan stapelen. Van hoogtekaarten, beekdalen en geologische lijnen.”

Omdenken

Het gebruik van de klimaatonderlegger helpt ons met omdenken, aldus Van der Haar. “Na de Tweede Wereldoorlog is er steeds minder gekeken naar de landschapscondities bij besluiten over ruimtelijke ordening. Dat zie je nu terug in het landschap,” zegt hij. “Daar is gewoon alles en overal maar gebouwd. We komen er nu langzaam achter dat, gegeven het veranderende klimaat, de besluiten uit het verleden niet altijd even handig zijn geweest. De waterschappen hebben een fantastisch systeem gebouwd om zo snel mogelijk dat water naar zee af te voeren. De uitdaging nu is dat je een infrastructuur gaat bouwen die voorkomt dat de laatste druppel naar zee gaat. Liefst alles de grond in. Dat omdenken, dat systeemdenken, daar hebben we iets voor nodig. We hebben mensen nodig die dat verhaal kunnen vertellen, maar we hebben dat ook nodig in beeld, iets tastbaars. En dat is deze kaart geworden.”

“Hou het klein, lokaal en concreet”

In de gemeente Meierijstad hangt de kaart aan de muur, de wethouders zijn tevreden, maar ergens stagneert er nog iets in de overdracht naar de collega’s die met de implementatie van de Omgevingswet bezig zijn. “Ik ga ervan uit dat het goedkomt en dat de klimaatonderlegger straks onderdeel is van ons ruimtelijk instrumentarium. Het zou kunnen zijn dat de complexiteit van de vraagstukken enorm toeneemt en daar houden mensen niet zo van,” legt Van der Haar uit. “Bij toenemende complexiteit neemt de onzekerheid toe. De kunst is om die onzekerheid toe te laten en dienstbaar te maken aan de oplossingen. Dat doe je door je vooral te baseren op de praktijk. Hou het klein, lokaal en concreet,” is zijn advies. “Als je het lokaal houdt, ontkom je er niet aan om het in gezamenlijkheid met elkaar aan te pakken.” En dat is precies waar de Omgevingswet ook om vraagt. 40% van de omgeving is eigendom van de overheid, maar 60% is van inwoners en bedrijven. Iedereen heeft een rol in klimaatadaptatie. “We zitten nog helemaal aan het begin. Brabant staat nu op de kaart en steeds meer partijen tonen belangstelling. Ik gun iedereen deze kaart en de bijbehorende gesprekken.”

Klimaatonderlegger van heel Nederland

“De opdracht is nu vanuit het huidige kabinet om het bodem-watersysteem leidend te laten zijn voor ruimtelijke ontwikkelingen. Nou hè hè, denk ik dan.” Van der Haar staat te popelen om het verhaal over de klimaatonderlegger in Den Haag te vertellen. “Want,” hij wijst naar de kaart, “Wij hebben hier een instrument om dat te operationaliseren. Wat mij betreft hebben we straks de klimaatonderlegger van heel Nederland.”

De Klimaatonderlegger voor de provincie Noord-Brabant is met een uitgebreide toelichting beschikbaar als hulpmiddel op deze website. Daarnaast lees je in dit eerdere artikel meer over de Klimaatonderlegger.