Hulpmiddelen

In het hele land zijn gemeenten bezig met de uitwerking van de Omgevingswet in hun eigen omgevingsvisie, omgevingsplan en omgevingsprogramma. Dit is een mooie kans voor gemeenten om klimaatadaptatie op te nemen in hun visie, regelgeving en activiteiten. Regio Noordoost-Brabant verkende samen met ORG-ID de mogelijkheden en legde ze vast in het rapport Bouwstenen klimaatadaptatie Omgevingsvisies. Dit rapport is bedoeld voor de opstellers van omgevingsvisies en voor vakinhoudelijke medewerkers.

Het rapport laat met ‘bouwstenen’ zien hoe je klimaatadaptatie kunt opnemenin een gemeentelijke omgevingsvisie. De bouwstenen schetsen de huidige kennis van wat een gemeente moet en mag regelen voor klimaatadaptatie in de fysieke leefomgeving. Met tekstvoorstellen verkennen Noordoost-Brabant en ORG-ID hoe je de gemeentelijke omgevingsvisie kunt invullen. Het zijn schetsen, het zijn geen volledig juridisch onderbouwde teksten. Je kunt ze gebruiken als vertrekpunt. Deze bouwstenen worden op termijn waarschijnlijk verder aangevuld met nieuwe inzichten en ervaringen.

In een ideale wereld zijn inwoners zich bewust van klimaatverandering en helpen ze mee om hun omgeving klimaatbestendiger te maken. Maar de realiteit ziet er vaak anders uit, om uiteenlopende redenen. Wat bepaalt of inwoners er wel of niet voor kiezen om zich aan te passen aan het veranderende klimaat? Hoe kun je ervoor zorgen dat ze ervoor kiezen om adaptatiemaatregelen te nemen? En hoe neem je mensen mee die zich lastig laten beïnvloeden? De antwoorden op deze vragen vind je in de e-learning ‘Inwoners stimuleren tot klimaatadaptie’. De e-learning is vooral bedoeld voor beleidsmedewerkers en andere professionals, maar is ook toegankelijk voor ieder ander.

Om in de toekomst een veilige omgeving te blijven houden in Brabant, met een gezonde bodem en voldoende schoon water, heeft het Rijk in 2022 aangegeven dat ‘water en bodem sturend’ moeten worden bij opgaven in de ruimtelijke orde. Hoe kunnen gemeenteambtenaren in Brabant hierover het gesprek voeren met elkaar?  Daarvoor heeft waterschap Aa en Maas samen met de provincie Noord-Brabant de handleiding Klimaatrobuuste landschappen ontwikkeld. Hiervoor hebben ze subsidie gekregen van LIFE-IP Klimaatadaptatie. Deze handleiding helpt gemeenteambtenaren bijvoorbeeld een pitch te verzinnen om collega’s en bestuurders mee te krijgen. Daarnaast vind je in deze handleiding tips voor de voorbereiding en materiaal om te gebruiken tijdens de workshop zelf, zoals aansprekende citaten, handige kaarten en mooi beeldmateriaal.

De Klimaateffectatlas Brabant geeft informatie over de gevolgen van klimaatverandering voor Brabant. De kaarten in deze atlas komen uit de landelijke Klimaateffectatlas.

De Klimaatonderlegger voor Noord-Brabant is een gelaagde kaart die op basis van bodem, water en lucht inzicht geeft in het lokale klimaatsysteem. De kaart plaatst de kwetsbaarheid voor de klimaatthema’s (droogte, hitte, wateroverlast en overstromingen) in een systeemcontext en beantwoordt de waarom-vraag achter klimaateffecten vanuit laageigenschappen van natuurlijke (landschaps)systemen. Zo geeft de kaart de gebruiker inzicht in de beperkingen en kansen die het natuurlijke systeem biedt. Daarmee nodigt de Klimaatonderlegger uit tot het ontdekken van verbanden tussen de basislagen water, reliëf, bodem en atmosfeer enerzijds en de ruimtelijk functionele lagen groen, bebouwing, infrastructuur en grondgebruik anderzijds.

De Klimaatonderlegger is opgebouwd uit de volgende kaarten:

1. Combinatiekaart reliëf en natuurlijke watersystemen: Deze kaart vertaalt de basis van het water- en reliëfsysteem naar verschillende basislagen, zoals bodem, aangelegde en aangepaste watersystemen en atmosfeer. Op deze combinatiekaart worden groen, bebouwing en infrastructuur geprojecteerd.
2. Klimaatfeitenkaart: Deze kaart beschrijft per basislaag wat de klimaateigenschappen zijn.
3. Klimaatstructuurkaart: Deze kaart maakt voor elk gebied inzichtelijk wat de specifieke klimaateigenschappen zijn. De Klimaatstructuurkaart kan gebruikt worden om ruimtelijke afwegingen te maken tussen grondgebruik en de klimaateigenschappen van een gebied.

"Wij nodigen je uit om de klimaatonderlegger te gebruiken in gesprekken over de inrichting van de ruimte en dit instrument vanuit de praktijk verder te optimaliseren."

Ga naar de viewer met de Klimaatonderlegger. Je kunt de Klimaatonderlegger ook als afbeelding en als pdf-bestand downloaden. Daarnaast is een toelichting als pdf-bestand beschikbaar. De GIS-versies van de Klimaatfeitenkaart en de Klimaatstructuurkaart zijn ook in ArcGIS online beschikbaar via deze link.

Ben je op zoek bent naar maatregelen om een bedrijventerrein klimaatbestendiger te maken? Dan kun je op dit portaal gebruikmaken van de database Maatregelen voor klimaatbestendige bedrijventerreinen. Je vindt hier een verzameling van klimaatbestendige maatregelen voor bestaande bedrijventerreinen. Via verschillende filters kun je zoeken naar maatregelen die bij jouw situatie passen. De matrix van maatregelen kan je hier extra bij helpen. De matrix geeft een overzicht van alle maatregelen met daarachter het effect op wateroverlast, droogte en hitte.

De effecten van klimaatverandering zijn ook op bedrijventerreinen merkbaar. Aanpassingen aan bedrijven en bedrijventerreinen zijn noodzakelijk om schade en overlast te verminderen. Hoe kun je als gemeente of waterschap 'sturing' geven aan het klimaatadaptief inrichten van bestaande bedrijventerreinen? Het rapport 'Planologische en juridische instrumenten voor klimaatbestendige bedrijventerreinen in Oost-Brabant' geeft een praktisch overzicht van instrumenten om bestaande bedrijventerreinen klimaatbestendig in te richten. Het rapport toont de mogelijkheden met de huidige wetgeving maar ook een doorkijk naar de mogelijkheden straks met de Omgevingswet. Daarnaast geeft het rapport inzicht in de opgaven en consequenties van het toepassen van de instrumenten.

Download de handreiking.

De watersignaleringskaart geeft inzicht in de geschiktheid van gebieden voor de ontwikkeling van nieuwe woon- of werklocaties in relatie tot een klimaatrobuust watersysteem. De kaart is ontwikkeld door het Rijk, de provincie, de Brabantse gemeenten en waterschappen. Deze partijen werken samen aan de verstedelijkingsopgave van Brabant in het kader van het NOVEX-gebied Stedelijk Brabant. Met elkaar hebben zij afgesproken deze kaart te gebruiken bij het afwegen van stedelijke ontwikkelingen op uitleglocaties. De kaart is een hulpmiddel voor het gesprek in het beginstadium van de planvorming (op lokaal en/of regionaal schaalniveau). De vier verschillende kleuren in de kaart (zwart, groen, oranje en rood) tonen de mate van geschiktheid voor nieuwe stedelijke woon- en werkmilieus, bekeken vanuit een klimaatrobuust watersysteem. De kaart is opgebouwd uit drie indicatoren:

• Waterveiligheid
• Wateroverlast
• Ruimte voor een robuust watersysteem.

Ga naar de interactieve Watersignaleringskaart en download de data. Of download het pdf-document met de kaart en meer toelichting. Lees ook het artikel 'Watersignaleringskaart als afwegingsinstrument bij ruimtelijke keuzes' in Water Governance.

Het ‘Weerbericht 2050’ geeft inzicht in de lokale weersomstandigheden rond 2050 in de steden Breda,Tilburg en 's-Hertogenbosch. Het betreft indicaties op basis van de KNMI’14 scenario’s, modelberekeningen en informatie uit lokale weerstations. De tool geeft de mogelijkheid om specifieke weersverwachtingen op een gekozen tijdstip te genereren. Voorbeelden zijn de kans op extreme regenval of hitte tijdens de Tilburgse kermis of de Bossche Parade rond 2050. Op basis van onderzoek gaat het KNMI er vanuit dat het Weerbericht 2050 toepasbaar is voor heel Midden-Brabant.

Download het rapport. De tool is op te vragen via contactformuier.

Wil jij met collega’s, bestuurders of partners in gesprek over het effect van hogere grondwaterpeilen in Noord-Brabant? En samen bekijken wat er per gebied nodig en mogelijk is om weer een klimaatbestendig en veerkrachtig watersysteem te krijgen? Dan kan de animatie Watertransitiekaarten je daarbij helpen.

Water en bodem sturend

Er is sprake van een watertransitie: het watersysteem is aan vernieuwing toe, maar ook onze kijk op water moet anders. Inmiddels is landelijk afgesproken dat “water en bodem sturend” moet zijn bij nieuwe keuzes voor de inrichting van ons landschap en grondgebruik. Maar wat betekent deze afspraak nu voor Brabant?

Watertransitiekaarten

Om hier een beter beeld van te krijgen hebben de provincie en de Brabantse waterschappen watertransitiekaarten ontwikkeld. In een watertransitiekaart is in één overzichtelijk beeld samengevat hoe de watertransitie op verschillende manieren doorwerkt binnen de diverse landschappen die Brabant rijk is: de hoge gronden, flanken, beekdalen en polders. Dit inzicht helpt om te bepalen welke maatregelen je waar het beste neemt om water beter vast te houden en zo verdroging tegen te gaan.

Animatie als gespreksstarter

Wil jij de watertransitiekaarten inzetten in jouw werk? Dan is de animatie een handig hulpmiddel om collega’s, bestuurders of partners een zorgvuldige uitleg te geven over de functie van de kaarten. De animatie Watertransitiekaarten is online beschikbaar en kun je op Youtube bekijken!

De Beleidsmixer biedt een overzicht van manieren om klimaatadaptatie te stimuleren op privaat terrein. Ook laat de tool zien hoe je daarbij financiële prikkels kunt inzetten en verwijst de tool door naar factsheets, modelteksten en voorbeelden.

De Beleidsmixer is een routewijzer die gemeenten en waterschappen helpt om beslissingen te nemen over financiële prikkels voor klimaatadaptatie op privaat terrein. Het hulpmiddel bestaat uit vier stappen:

1. Verduidelijk je doelen voor klimaatadaptatie.
2. Beschrijf welke fysieke maatregelen je wilt nemen en wie de belangrijkste stakeholders zijn.
3. Bepaal je instrumentenmix om klimaatadaptatie te stimuleren.
4. Werk je financiële prikkels uit.

Je vindt er per stap tools die je kunnen helpen. Daarnaast bevat de beleidsmixer de belangrijkste inzichten van de werkgroep die deze beleidsmixer gemaakt heeft. In de beleidsmixer vind je ook voorbeelden van de gemeenten die deelnamen aan de werkgroep.

In 2025 begint de nieuwe ronde stresstesten. In deze nieuwe ronde krijgen DPRA-werkregio’s meer keuzevrijheid dan in de eerste ronde stresstesten. Dit beoordelingskader helpt organisaties binnen een DPRA-werkregio om samen het gesprek te voeren over welke stresstesten ze willen uitvoeren of actualiseren in de nieuwe ronde. Dit kader geeft nog geen advies over hoe je de stresstesten uitvoert. Die methode verschijnt eind 2024 in de geactualiseerde bijsluiter DPRA-stresstesten.

Voor iedereen die aan de slag gaat met de stresstest, is een uitgebreide bijsluiter verschenen. Hierin staan instructies voor het uitvoeren van de stresstest. Ook vind je er gebruiksaanwijzingen voor het interpreteren en toepassen van uitkomsten. De bijsluiter is ontwikkeld door het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie (DPRA), in samenwerking met een groot aantal partijen.

De Bomentabel biedt uitgebreide informatie over 359 boomsoorten, en geeft ook aan in hoeverre ze bijdragen aan klimaatadaptatie, biodiversiteit en luchtkwaliteit. Je kunt in de tabel op combinaties van meer dan 20 kenmerken filteren, om zo de best passende boomsoorten te selecteren. De Bomentabel laat daarnaast bijvoorbeeld ook zien in hoeverre bomen inheems zijn en of ze allergische reacties kunnen veroorzaken.

De provincie Gelderland heeft drie brochures ontwikkeld om te stimuleren dat er meer groen komt in steden, dorpen en landbouwgebieden. De brochures laten zien hoe je woonwijken, winkelcentra en bedrijventerreinen met verschillende maatregelen kunt vergroenen. Zo wil de provincie de biodiversiteit vergroten, en bijdragen aan een gezonde en klimaatbestendige omgeving in Gelderland en de rest van Nederland. De brochures laten niet alleen zien wat je kunt doen, maar ook wat de effecten van de maatregelen zijn.

In de CoolKit kun je informatie vinden over de manieren waarop je buurten en straten hittebestendig kunt maken. De interactieve PDF geeft informatie over de oorzaken van hittestress en biedt ontwerprichtlijnen voor de herontwikkeling van buurten en straten in de stad. De richtlijnen geven daarbij voldoende vrijheid om eigen invulling te geven aan het daadwerkelijke ontwerp, gericht op de specifieke lokale situatie van de buurt of straat. Daarnaast biedt de tool een overzicht van de werking en effectiviteit van verschillende maatregelen.

De CoolKit is bedoeld voor stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten en projectontwikkelaars.

Download de CoolKit

Bomen worden vaak weggehaald in projecten, omdat ze in de weg staan. Anderzijds zijn er gemeenten of projectontwikkelaars die graag volwassen bomen willen planten in een project. Het online platform Bomenmakelaar brengt de boomaanbieder en boomzoeker bij elkaar. Waardevolle bomen die een positieve bijdrage leveren aan het klimaat hoeven op deze manier niet te worden gekapt, maar zetten hun leven voort op een nieuwe plek. Bomen zorgen voor verkoeling tijdens warme dagen en dragen bij in het voorkomen van wateroverlast tijdens hevige neerslag. Bovendien bevorderen ze de omgevingskwaliteit.

Hoe kun je als waterbeheerder het beste omgaan met langdurige droogte, extreme neerslag, hogere waterstanden in de rivieren en meer kans op verzilting? De Deltafacts geven een antwoord op dit soort vragen. Deltafacts zijn kennisdossiers met een samenvatting van de nieuwste kennis op het gebied van water en klimaat. Alle belangrijke kennis staat hierin op een overzichtelijke manier bij elkaar. Je kunt zoeken op vier thema’s: waterveiligheid, zoetwatervoorziening, ruimtelijke adaptatie en waterkwaliteit.

De Deltascenario’s van 2024 zijn gebaseerd op de nieuwste inzichten van onder andere het KNMI, het Planbureau voor de Leefomgeving, Wageningen Universiteit & Research en Deltares. Deze scenario’s geven een totaalbeeld van ontwikkelingen die invloed hebben op het waterbeleid, zoals klimaatverandering, activiteiten om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen en sociaaleconomische en ruimtelijke ontwikkelingen. Met de kennis uit de Deltascenario’s kunnen beleidsmakers en uitvoeringsorganisaties aan de slag met een effectieve aanpak om Nederland veilig en leefbaar te houden. De Deltascenario’s worden iedere zes jaar gepubliceerd.

Droogte kent verschillende oorzaken en effecten die met elkaar samenhangen. Daardoor is droogte is een complex probleem. Om goede maatregelen te kunnen nemen tegen de gevolgen van droogte, is het belangrijk om beter inzicht te krijgen in deze keten van oorzaken en effecten. De Droogteketen helpt je daarbij.

Je kunt deze tool voor verschillende doelen gebruiken. Docenten en studenten kunnen hem bijvoorbeeld gebruiken om beter inzicht te krijgen in de oorzaken, effecten en impact van droogte. Beleidsmakers kunnen de tool als startpunt gebruiker voor een stresstest om inzicht te krijgen in de droogteproblemen in hun eigen gebied. De tool is ook handig als je een droogteprobleem in je eigen sector wilt onderzoeken. Daarnaast kan de Droogteketen helpen om te bepalen welke partijen wat kunnen doen om droogteproblemen te beperken.

Wil je weten hoe je de Droogteketen gebruikt? Lees dan de pagina met uitleg bij deze tool op het Kennisportaal Klimaatadaptatie.  

In de EfFact checker vind je antwoord op verschillende vragen uit de praktijk over hittemaatregelen in de buitenruimte. Voorbeelden van vragen in de EfFact checker: Hoe verkoelen bomen de omgeving? Welke bomen gaan hittestress het beste tegen? Hoe groot is het verkoelend effect van groene gevels? Wat is het verkoelend effect van een fontein?

De vragen in de EfFact checker zijn verdeeld in 4 thema’s: stedelijk oppervlaktewater, groene gevels, groene daken en bomen.

Wil je groen inzetten om een stedelijk gebied te verkoelen? Dan kan deze brochure daarbij helpen. Je vindt hier concrete handvatten om bestaande en nieuwe plekken te ontwerpen en in te richten met verkoelend groen. De brochure laat voor de wijktypen Bloemkoolwijk, Stedelijk Bouwblok, Volkswijk en Verbindingswegen zien hoe je het probleem van hittestress kunt beperken met groene maatregelen. Daarvoor is bestaande wetenschappelijke kennis vertaald naar richtlijnen en zijn mogelijke maatregelen visueel gemaakt met sjablonen. Ook zie je voor elke maatregel hoe groot het verkoelend effect op hete dagen kan zijn.

Ben je stedelijk waterbeheerder en wil je graag weten hoe effectief adaptatiemaatregelen zijn? Hoe goed beschermen ze particulieren tegen schade door droogte, hitte of wateroverlast? Gebruik dan de tabel De effectiviteit van maatregelen, waarin je eenvoudig kunt zien wat het effect is van je maatregel. Hoe effectief is een regenwaterbuffertank tegen wateroverlast? Kun je hitteschade beter beperken door bomen te planten of door een gebouw te isoleren? En welke maatregelen werken het beste tegen droogte in de tuin? Je kunt het allemaal vinden in deze tabel. Hij is ook heel geschikt om huiseigenaren te adviseren over wat ze zelf aan klimaatadaptatie kunnen doen.

Wil je weten hoe je je dak kunt verduurzamen? Het document Facts & Values Multifunctionele Daken van het Nationaal Dakenplan kan je dan helpen. Daarin vind je alle voordelen van duurzame daken in een helder overzicht bij elkaar. Wist je bijvoorbeeld dat een groen dak tot wel 35 graden koeler blijft dan een traditioneel dak? Of dat de dakbebedekking onder een groen dak twee keer zo lang meegaat? De factsheet laat je alle verschillende voordelen in één oogopslag zien. Je ziet er ook hoe je groen kunt combineren met andere functies, zoals gezondheid, energiegebruik en zelfs sociale cohesie. En je leest welke fabels er bestaan over duurzame daken.

Bomen en groen in de stad hebben veel positieve effecten op de leefomgeving: ze verbeteren de waterhuishouding, beperken de opwarming van de stad en dragen bij aan een betere luchtkwaliteit. Daarnaast vergroten bomen en groen de biodiversiteit, maken ze de omgeving prettiger om in te leven en hebben ze een positieve invloed op de gezondheid. Op deze pagina van het Kennisportaal Klimaatadaptatie vind je verschillende factsheets en twee posters die je kunnen helpen bij het onderbouwen van beleid en beslissingen over groen in de ruimtelijke inrichting.

Ben je een beleidsmedewerker van een gemeente, provincie of waterschap? En wil je klimaatadaptief gedrag van burgers of bedrijven beïnvloeden? Dan kan deze gedragstool je daarbij helpen. Met de tool ontwerp je klimaatadaptief beleid waarin gedrag centraal staat. De tool geeft je praktische tips over hoe je het gedrag van burgers en bedrijven kunt beïnvloeden, onder andere met financiële prikkels. Ook leert de tool je hoe je kunt meten of het gelukt is om gedrag te beïnvloeden. Je kunt de tool dus heel goed gebruiken om een plan van aanpak op te stellen en om de effecten van je interventies te monitoren.

Als je een gebied op een duurzame en klimaatadaptieve manier wilt ontwikkelen, moet je weten met wat voor landschap je te maken hebt. Ook gemeenten moeten dat weten als ze hun ruimtelijke visie opstellen. Deze informatie kun je halen uit gidsmodellen. Gidsmodellen zijn beeldende schema’s van de bodem en ondergrond. Voor elk van de tien verschillende soorten landschap in Nederland bestaat er een gidsmodel: voor kust, droogmakerij, veenweide, zeeklei, IJsselmeerpolders, rivierengebied, stuwwal, dekzand, heuvelland en veenkoloniën. Je kunt de gidsmodellen gebruiken op stedelijk en regionaal niveau.

Het handboek geeft overzichtelijke informatie en tips voor 18 thema’s, zoals water, hitte, biodiversiteit, veiligheid, educatie en duurzame materialen. Centraal staan de keuzes die bijdragen aan een meer levende tuin in plaats van een versteende tuin. Hiernaast zijn er voor verschillende partijen Mindmaps ontwikkeld waarin is uitgewerkt hoe een levende tuin een positieve bijdrage kan leveren voor deze partijen. Het handboek is een inspiratiebron voor onder meer hoveniers, particulieren, bedrijven, zorginstellingen, overheden en onderwijsinstellingen.

Het handboek proeftuinen ondersteunt om water en klimaat in een vroeg stadium in een breder ontwikkelings- of herstructureringsproces integraal mee te nemen. De methode bestaat in essentie uit ontwerpend onderzoek, of misschien nog wel meer onderzoekend ontwerpen, met alle stakeholders. Het is daarmee een middel dat leidt tot inhoudelijke reflectie en verdieping, en het versterken van de communicatie tussen betrokken partners.

Het Handboek voor de Watervriendelijke Tuin informeert tuincentrummedewerkers en hun klanten over concrete maatregelen die bijdragen aan een watervriendelijke en hittebestendige tuin. Het handboek geeft 19 tips met uitgebreide uitleg om de maatregelen uit te voeren. De tips staan op losse infobladen die klanten mee kunnen nemen om thuis met de maatregelen aan de slag te gaan.

Deze handleiding gaat over groen in de openbare ruimte. Je vindt er veel inspirerende praktijkvoorbeelden van hoe groen in de openbare ruimte kan bijdragen aan klimaatadaptatie, gezondheid, biodiversiteit en een circulaire economie. Niet alleen handig voor landschapsarchitecten en groenprofessionals, maar ook voor opdrachtgevers en medewerkers bij provincies, gemeenten en waterschappen. In de hoofdstukken ‘Temperatuur’ en ‘Water’ vind je veel tips en inspiratie om groen in te zetten voor klimaatadaptatie.

Als je aan de slag gaat met klimaatadaptatie, is het belangrijk om ook de bodem en ondergrond erbij te betrekken. Een handige bron van gegevens over bodem en ondergrond is de Basisregistratie Ondergrond (BRO). Alleen is het nog niet zo makkelijk om gegevens in de BRO te vinden en ze toe te passen bij klimaatadaptatie. De handreiking ‘Bodembewuste klimaatadaptatie’ helpt daarbij. Deze handreiking geeft praktische aanwijzingen, tips en voorbeelden. Afhankelijk van je situatie en doel, geeft de handreiking verschillende routes.

Deze handreiking is voor iedereen die aan klimaatadaptatie werkt binnen een gemeente: van de afdelingen water en ruimtelijke inrichting tot wonen en gezondheid. Verder is de handleiding niet alleen handig voor niet-deskundigen, maar ook voor experts. Is er binnen je gemeente een bodemexpert aanwezig? Dan is het raadzaam om hem of haar te betrekken bij het verzamelen en interpreteren van de gegevens.

Deze handreiking helpt om stresstesten uit te voeren van een bovenregionale gebeurtenis. Daarmee wordt bedoeld extreme neerslag en wateroverlast over een heel groot gebied, zoals in juli 2021 in Limburg en delen van België en Duitsland. Met een ‘bovenregionale stresstest’ kun je in een aantal stappen vaststellen hoe we ons het beste kunnen voorbereiden op zo’n extreme gebeurtenis in een groot gebied. Op basis van een bovenregionale stresstest wordt een risicodialoog gehouden die samen met de dialogen op lokaal en regionaal niveau moet leiden tot samenhangende uitvoeringsagenda’s. De uitvoering van de bovenregionale stresstesten zou ongeveer een jaar eerder moeten plaatsvinden dan de uitvoering van de lokale en regionale stresstesten. Zo kunnen ze bijdragen aan een verdieping in de lokale en regionale stresstesten.

Deze handreiking en praatplaten zijn bedoeld om gemeenten te helpen het groen in stedelijk gebied droogtebestendiger te maken. De handreiking bevat een overzicht van het proces rond de (her)ontwikkeling van openbaar gebied: van initiatief tot onderhoud. Het overzicht toont voor groenmedewerkers op welke momenten overleg met andere disciplines binnen het fysieke domein wenselijk is. Hierdoor wordt het makkelijker om het gesprek met de andere afdelingen en andere partijen te voeren en worden de wensen en voorwaarden van verschillende domeinen ruim op tijd meegenomen. Voor deze gesprekken zijn zes praatplaten ontwikkeld. In het overzicht staan ook belangrijke valkuilen tijdens de beheer- en monitoringsfase. Dat is een belangrijke fase voor het verbeteren of in stand houden van optimale groeiplaatsen voor groen. Daarnaast helpt de handreiking groenmedewerkers in de dagelijkse praktijk om droogtebestendige keuzes te maken en om de openbare ruimte robuuster in te richten. De praatplaten visualiseren een toekomstschets van hoe een wijk droogtebestendiger ingericht kan worden. Er zijn in totaal zes praatplaten ontwikkeld: voor de wijktypes bloemkoolwijk, oudere woonwijk en vinexwijk, en voor laag en hoog Nederland.

Deze handreiking helpt om groen in en om de stad goed te kunnen borgen. Hij biedt een set aan kwalitatieve en kwantitatieve eisen die samen zorgen voor een gezonde, groene omgeving. In de handreiking vind je normen en eisen op straat-, buurt- en wijkniveau, en ook op stads- en regionaal niveau. De handreiking houdt daarbij rekening met de verschillen tussen nieuwbouw en bestaande bouw, openbaar en privaat terrein en biedt ook ruimte voor lokaal maatwerk. Het doel van de handreiking is dat gemeenten en provincies groen gelijkwaardig aan andere thema’s in het ruimtelijk domein meenemen in planvorming.

De handreiking Het Levende Gebouw is een boekwerk vol inspirerende ideeën voor prettige groene gebouwen. Het bevat voorbeelden van gerealiseerde projecten en inspirerende toepassingen, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en ervaringen uit de praktijk. Ook faal-en succesfactoren in aanleg, gebruik en onderhoud komen aan bod. Daarbij is ook aandacht voor het tijdig betrekken van een groenprofessional en het belang van deskundig onderhoud.

Deze handreiking kan helpen bij het verduurzamen van de grond-, weg- en waterbouw. Je vindt er tips en voorbeelden om daarbij zowel klimaatadaptieve als natuurinclusieve maatregelen te nemen. Het was bij het opstellen van de handreiking niet het doel om volledig te zijn, maar om te inspireren en informeren.

Als je voor de gemeente, de veiligheidsregio of de GGD werkt, heb je tijdens een hittegolf vast wel eens te maken gehad met het Nationaal Hitteplan. Daarmee geeft het RIVM aan dat er een heel warme periode aankomt die gevaarlijk kan zijn voor kwetsbare mensen, zoals zieken en ouderen. Om goed voorbereid te zijn in je eigen omgeving is het ook nodig om een lokaal hitteplan op te stellen. De Handreiking Lokaal Hitteplan helpt je om samen met betrokken partijen zo’n plan op te stellen. In een lokaal hitteplan staat onder meer wat de betrokken organisaties precies moeten doen. Een lokaal hitteplan kan daarnaast deel uitmaken van de klimaatadaptatiestrategieën die gemeenten, provincies en waterschappen ontwikkelen voor het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie.

Er is steeds meer aandacht voor een groene gezonde leefomgeving. Bewoners voelen zich in een groene wijk gezonder, ervaren minder stress en bezoeken minder vaak de huisarts. Welke groene maatregelen kun je nemen en welke gezondheidseffecten kun je daarvan verwachten? Dat staat in de handreiking Natuurinclusief bouwen voor gezonde bewoners. Deze handreiking bestaat uit een top tien van groene maatregelen, met de verschillende positieve eff­ecten op de gezondheid erbij. Bij elke maatregel vind je naast de positieve effecten ook eventuele knelpunten. Alle genoemde gezondheidseffecten zijn gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek.

Vanaf 1 januari 2022 geldt de nieuwe Omgevingswet. Deze wet verandert hoe partijen samenwerken aan stedelijk waterbeheer. Toch blijft veel nog hetzelfde. De Handreiking Stedelijk waterbeheer onder de Omgevingswet laat beleidsmakers, juristen, waterbeheerders en rioleurs zien wat er blijft en wat er verandert. Ook lees je in deze handreiking welke kansen er zijn op het gebied van klimaatadaptatie. Gemeenten kunnen de handreiking gebruiken bij het maken van een omgevingsvisie en een omgevingsplan. De handreiking beschrijft eerst de Omgevingswet en de beleidsdoelen voor het stedelijk waterbeheer. Daarna gaat de handreiking uitgebreid in op drie belangrijkste instrumenten van de Omgevingswet: de gemeentelijke omgevingsvisie, het niet-verplichte rioleringsprogramma en het omgevingsplan. In het slothoofdstuk lees je hoe de onderlinge samenhang tussen deze drie instrumenten er op gemeentelijk niveau uit kan zien. De handreiking gaat hierbij in op concrete waterthema’s als overstortingen, hemelwaterberging en inzameling en transport van afvalwater.

Download de handreiking.

Ook in je tuin merk je dat het klimaat verandert: de tuin is vaker erg nat of juist heel droog. Niet alle planten en bomen kunnen daartegen. Door je tuin op de juiste manier te vergroenen, maak je hem klimaatbestendiger: je tuin kan dan beter tegen hitte, droogte en hoosbuien. Ook heb je zelf met zo’n tuin minder last van hitte en wateroverlast. Daarnaast draagt een groene tuin bij aan een klimaatbestendige en natuurvriendelijke omgeving: je helpt er je wijk, dorp of stad mee!

Op de website HuisjeBoompjeBeter vind je tips en acties om je tuin klimaatbestendig en natuurvriendelijk te maken. Wil je het liefst zo weinig mogelijk aan je tuin hoeven doen? Dan kun je kijken naar de tips en acties voor een onderhoudsvriendelijke tuin. Wil je veel diertjes in je tuin? Klik dan op ‘levende tuin’.  Er zijn ook specifieke tips en acties voor een kindvriendelijke tuin en een stadstuin.

Ben je als beleidsmedewerker betrokken bij een klimaatadaptief project en zoek je naar mogelijkheden om dit project te financieren? Dan kun je gebruikmaken van de infographic Financiering Klimaatadaptatievan de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). Deze infographic brengt een groot deel van de bestaande kennis bij elkaar over de financiering van klimaatadaptatie. Het hulpmiddel bestaat uit drie stappen: kosten en baten, de financiering van klimaatadaptatie en slim combineren en meekoppelen. Door deze drie stappen te volgen kun je samen met alle betrokkenen op zoek naar mogelijkheden voor de financiering van jouw adaptatieproject. Ook kun je zoeken via de menuknop. Die geeft je een handig overzicht van alle financieringsmogelijkheden.

De Kennisbank Groenblauwe Netwerken bevat een databank waarin je met filters kunt ontdekken welke groenblauwe maatregelen in een specifieke situatie het beste passen. Ook kun je per maatregel lezen wat er bekend is over de effectiviteit ervan. Verder vind je op de website samenvattingen en highlights van wetenschappelijke onderzoeken op het gebied van adaptatiemaatregelen. Daarnaast staan er mooie projecten en adaptiemaatregelen in die je als inspiratiebron kunt gebruiken.

Dit interactieve document biedt snel en makkelijk inzicht in de mogelijke effecten van klimaatverandering en van adaptatiemaatregelen op de stedelijke waterkwaliteit. Ook vind je er maatregelen die mogelijke knelpunten op het gebied van waterkwaliteit kunnen beperken of oplossen.

Extreem weer, zoals hagel of hevige neerslag, kan flink wat schade veroorzaken. De Klimaatschademonitor laat zien hoeveel verzekerde schade er de afgelopen jaren veroorzaakt is door extreem weer. Het gaat vooral om particuliere schade, aangevuld met zakelijke schades voor de grootste schadegebeurtenissen.

Van de weertypen hagel, storm, neerslag, bliksem, overstroming en vorst kun je de schades bekijken van de jaren 2007 tot en met 2021. Daarnaast kun je de schades ook per branche en per regio bekijken. De branche ‘brand’ gaat over verzekeringen rondom je huis zoals je opstal- en inboedelverzekering. De motorbranche gaat over verzekeringen van motorvoertuigen, zoals de cascoverzekering.

Het Data Analytics Centre (DAC) van het Verbond van Verzekeraars heeft de Klimaatschademonitor ontwikkeld. Het Verbond van Verzekeraars werkt daarnaast ook in een bredere coalitie aan het monitoren van klimaatimpacts, onder andere met Wageningen Universiteit, verschillende provincies en het KNMI.

Extreme buien, hitte en droogte komen door klimaatverandering steeds vaker voor. Deze klimaateffecten zorgen op allerlei niveaus voor schade. De Klimaatschadeschatter geeft een inschatting van verwachte schadekosten als er niets aan klimaatadaptatie zou gebeuren.

De Klimaatschadeschatter is een tool die inschat hoeveel schade wateroverlast, hitte en droogte in Nederland zullen veroorzaken in de periode 2018 tot 2050. De tool geeft per inwoner van een gemeente een schatting voor verschillende schades, zoals extra ziekenhuisopnames door hitte,  schade aan panden door wateroverlast en droogteschade in de landbouw. Daarnaast presenteert de tool hoeveel euro’s overstromingsschade je kunt voorkomen door nieuwe wijken bijvoorbeeld 1 meter verhoogd te bouwen.

Wil je weten welke gevolgen klimaatverandering heeft voor jouw gebied? Werk je bijvoorbeeld als gemeenteambtenaar aan een klimaatstresstest voor je gemeente? Of wil je weten waar in jouw regio de toenemende hitte een risico vormt voor kwetsbare ouderen? Dan kun je gebruikmaken van de Klimaateffectatlas. De Klimaateffectatlas is gebaseerd op landelijke gegevens en geeft je een eerste indruk van de gevolgen van klimaatverandering voor de verschillende gemeentes en regio’s in Nederland. De atlas bestaat uit een kaartviewer en kaartverhalen.

Om ons tegen de gevolgen van klimaatverandering te beschermen, is het voor overheden, woningcorporaties en projectontwikkelaars nodig om anders te gaan bouwen. De Maatlat klimaatadaptieve groene gebouwde omgeving maakt duidelijk hoe klimaatadaptief bouwen en inrichten eruitziet. Dit instrument beschrijft doelen en prestatie-eisen, en geeft richtlijnen voor de thema’s wateroverlast, droogte, hitte, biodiversiteit, bodemdaling en gevolgbeperking overstromingen.

Door klimaatverandering moeten gemeenten zich voorbereiden op toenemende hittegolven. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland heeft daarom de Menukaart Hitte en de Handreiking Integraal Actieplan Hitte ontwikkeld. De Menukaart Hitte geeft een overzicht van de hitte-effecten en maatregelen die gemeenten kunnen nemen vanuit de thema’s gezondheid, gebouw en gebied. En de Handreiking Integraal Actieplan Hitte is een uitgewerkt stappenplan om met je gemeente aan de slag te gaan met het thema 'hitte'.

Wil je weten welke problemen extreme hitte kan veroorzaken in de stad? Dan kun je twee mindmaps gebruiken: de 'Mindmap Hitte'  en de 'Mindmap Exceptionele Hitte'. In deze mindmaps zijn de problemen van extreme hitte verdeeld in vijf thema’s: gezondheid, netwerken, water, leefbaarheid en buitenruimte. Je kunt de mindmaps bijvoorbeeld gebruiken in gesprekken over hoe je je voorbereidt op extreme en op exceptionele hitte.

Een dak kan veel meer doen dan je alleen beschermen tegen de kou en het weer. Heb je een woning of een pand in bezit en wil je weten wat de mogelijkheden zijn? Ga dan naar de website Multifunctionale daken. Op dit kennisplatform kun je als particuliere of commerciële dakeigenaar inspiratie vinden om meer met je dak te doen. Je vindt er onder andere praktijkvoorbeelden en een stappenplan. Een dak heeft vier mogelijke functies, die op de website elk een andere kleur krijgen. Het beste is als je de verschillende functies met elkaar combineert. 

In de Nationale klimaatadaptatiestrategie (2016) zijn de gevolgen van klimaatverandering voor vier klimaattrends in vier bollenschema’s opgenomen. Deze afbeeldingen tonen een (versimpelde) visuele samenvatting van de huidige wetenschappelijke kennis over klimaateffecten en klimaatgevolgen. De afbeeldingen zijn een hulpmiddel om inzicht in kansen en risico’s te vergroten en op zoek te gaan naar aanvullende kennis en samenwerkingspartners. Sinds 2016 zijn deze bollenschema’s doorontwikkeld en uitgebreid. In december 2018 is de NAS-adaptatietool gelanceerd. Met deze interactieve tool kun je zelf een bollenschema samenstellen, die past bij jouw werkterrein of probleem.

Ga naar de NAS-adaptatietool of download het rapport met de toelichting.

Deze negen direct toepasbare ontwerprichtlijnen bieden handvatten voor een groene, hittebestendige inrichting van steden. Op schaal van de stad gaat het om behoud, onderhoud en bereikbaarheid van parken, stadsbossen en groene netwerken. Op schaal van een park en een straat staat het creëren van verschillende microklimaten door bomen centraal. Door verschillende microklimaten in te richten, kunnen bewoners namelijk zelf kiezen voor een plek in de zon, de halfschaduw of de schaduw.

De ontwerprichtlijnen zijn gebaseerd op wetenschappelijke kennis en veldwerk in drie Nederlandse steden en zijn getest op hun toepasbaarheid in ontwerpprocessen met landschapsarchitecten. Ze zijn nu klaar voor gebruik in de ontwerppraktijk.

Download de ontwerprichtlijnen klimaatbestendig groen in de stad

Meer dan de helft van alle Nederlanders woont in een gebied dat kan overstromen. Ben je benieuwd of jouw woning of bedrijfspand kwetsbaar is? Kijk dan op overstroomik.nl. Als je de postcode invoert van de omgeving waar je meer over wilt weten, zie je hoe hoog het water daar in het ergste geval kan komen. Ook kun je meer lezen over de praktische gevolgen. Heb je nog water en elektriciteit? Werkt internet nog wel? Daarnaast staan er op de site interessante interviews en spectaculaire beelden van overstromingen. En je vindt er belangrijke tips over wat je tijdens een overstroming zelf moet doen. Wat is beter: weggaan of toch blijven?

Wil je begrijpen hoe een perceel onder verschillende omstandigheden functioneert? Of welke maatregelen het beste werken om water te bergen of af te voeren? Dan kan de PerceelTool je daarbij helpen.

De PerceelTool berekent hoeveel regenwater je perceel kan verwerken en hoeveel water er afstroomt naar het openbare gebied of de riolering. De tool kijkt hoe alle onderdelen van het perceel functioneren en hoe dat samenhangt met de openbare ruimte. Hij laat ook zien wat de effecten zijn van verschillende maatregelen, met hulp van grafieken en animaties. Wat is bijvoorbeeld het effect als je een deel van je tuin zou verlagen? En wat is het effect als je een deel van de tegels vervangt door groen? De tool kan ook laten zien wat er gebeurt als je verschillende maatregelen combineert. Zo kan de tool je helpen om een keuze te maken bij maatregelen tegen wateroverlast.

De 'praatplaat’ helpt waterbeheerders, gemeenten, bewoners en bedrijven om met elkaar in gesprek te gaan over een klimaatbestendige inrichting van het beekdallandschap. De plaat nodigt betrokken partijen uit om over de grenzen van het eigen belang heen te kijken en samen naar oplossingen te zoeken. Het vormt daarmee een hulpmiddel bij het voeren van de risicodialoog. De tekeningen laten zien wat de uitdagingen zijn en welke maatregelen je kunt nemen.

Download de praatplaat.

Hoe werkt het riool? Wat gebeurt er precies met ons afvalwater en met regenwater? Welk type riool is het beste voor het milieu en klimaatverandering? Wat kun je doen als er water je huis in loopt? Waarom betalen we rioolheffing? Zomaar wat vragen die te maken hebben met het riool. Op www.riool.info vind je het antwoord op alle rioolvragen. De website is van Stichting RIONED. Deze stichting stimuleert de zorg voor de riolering en het water in de steden in Nederland.

Deze gids geeft een overzicht van de instrumenten en sturingsmogelijkheden die je als publieke of private partij kunt inzetten om klimaatbestendig te bouwen en ontwikkelen, en de rollen die je daarbij kunt innemen.

Heb je als gemeente of waterschap stresstesten uitgevoerd en kwetsbaarheden als gevolg van extreem weer in beeld gebracht? Dan kun je de risicodialoog gaan voeren: met partijen praten over de risico’s, het beschermingsniveau en de maatregelen. Maar wie zijn die partijen en hoe voer je het gesprek? Daar kan de Routekaart risicodialoog je bij helpen.

Het ‘Ruimtelijk afwegingskader klimaatadaptieve gebouwde omgeving’ is een instrument dat helpt om water en bodem sturend te laten zijn bij ruimtelijke ontwikkelingen. Het geeft meer duidelijkheid over waar en hoe gebouwd kan worden. Het bestaat uit kaartmateriaal, een beslisboom, een toelichting, informatie over handelingsperspectief en informatie over het verdere proces.

De tool Stappen Borgingsinstrumentarium is een stappenplan voor gemeenten om te bepalen welke instrumenten ze kunnen inzetten om klimaatadaptatie in de openbare ruimte en bij gebiedsontwikkeling te borgen. Om duidelijk te krijgen welke instrumenten geschikt zijn, helpt het stappenplan gemeenten om een aantal sturende principes te kiezen. Het stappenplan is geschikt voor kleine, middelgrote en grote gemeenten.

Met de TEEB-Stadtool kun je beter inzicht krijgen in de waarde van groen. Niet alleen in de economische waarde, maar ook in maatschappelijke waarden zoals woonplezier en gezondheid. De tool berekent verschillende positieve effecten van groene en blauwe maatregelen van een project. Wat is bijvoorbeeld het effect van groene daken op energiebesparing? Wat doet de aanleg van een park met de WOZ-waarde van de huizen in die buurt? Wat is het effect van groen op de luchtkwaliteit, op de berging van regenwater in de bodem en op de opslag van koolstofdioxide door bomen?

Deze tool helpt je om voor een watersysteem inzichtelijk te maken hoe kwetsbaar het is voor klimaatverandering en waar dat aan ligt. In de tool zie je bij elke gebruiksfunctie wat de grenswaarden zijn voor verschillende stuurvariabelen. Op basis van de gegevens die je invoert, maakt de tool grafieken. Deze laten in één oogopslag zien of het watersysteem wel of niet geschikt is voor een bepaalde gebruiksfunctie en welke stuurvariabelen dat veroorzaken.

Actief Grondwaterpeilbeheer is een systeem dat kan helpen om schommelingen in de grondwaterstand te beperken. Je kunt het gebruiken om een te hoge of te lage grondwaterstand tegen te gaan. De toolbox helpt gemeenteambtenaren en andere professionals om Actief Grondwaterpeilbeheer mee te nemen in beslissingen over rioolvernieuwing. Ook helpt de toolbox bij het implementeren van Actief Grondwaterbeheer.

De toolbox laat zien hoe effectief verschillende maatregelen zijn in een bepaald gebied dat te maken heeft met wateroverlast, droogte of hitte. Eerst kies je zelf een aantal maatregelen die je op de kaart tekent. Daarna laat de tool zien hoe effectief de gekozen maatregelen zijn, bijvoorbeeld door aan te geven voor hoeveel extra waterberging de maatregel zorgt of hoe sterk hittestress erdoor vermindert. Ook maakt de tool een schatting van hoeveel de maatregelen kosten.

Let op: gebruik de tool in de browsers Chrome, Microsoft Edge, Safari en Firefox. In Internet Explorer werkt de tool niet! 

Werk je voor de gemeente en wil je een actie organiseren om inwoners bewust te maken van mogelijke gevolgen van klimaatverandering? Of wil je ze stimuleren om aan de slag te gaan met klimaatadaptatie, bijvoorbeeld door hun tuin te vergroenen? Dan kan de Toolkit Basiscommunicatie wateroverlast, overstroming, hitte en droogte je helpen om van je actie een succes te maken. Je vindt er onder meer een overzicht met richtlijnen en tips voor communicatie, een stappenplan voor het voorbereiden van je eigen actie en standaardteksten die je kunt gebruiken als basis voor een eigen webpagina klimaatadaptatie voor inwoners. Verder biedt de toolkit tips en inspiratie voor sociale media en vind je er handleidingen voor specifieke acties. De toolkit is in de eerste plaats bedoeld voor gemeenten, maar kan ook handig zijn voor bijvoorbeeld waterschappen, provincies en veiligheidsregio’s.

Het klimaat verandert en de kans op extreem weer neemt toe. Dat betekent dat er ook een grotere kans is op schade. Door bliksem, hagel, overstroming, regen, sneeuw, vorst, ijzel of wind. Welke schade is verzekerd? En: welke schade niet? Welke schade is optioneel te verzekeren? Dat zie je in één oogopslag in de Infographic verzekerbaarheid klimaatrisico's.

De informatie op de website van het Verbond van Verzekeraars gaat uit van de veelal standaard geldende uitgebreide voorwaarden. Het kan zijn dat jij en jouw verzekeraar hiervan zijn afgeweken. Ook de voorwaarden kunnen per verzekering verschillen.

Het voorbeeldenboek 'Het klimaat past ook in uw straatje' geeft enkele voorbeelden van klimaatbestendige herinrichtingsmogelijkheden van woonstraten. Het boek toont voor enige karakteristieke typologieën van woonstraten dat bij herinrichting een klimaatbestendige inrichting veelal eenvoudig is en niet meer kost dan een  traditionele herinrichting. Dit is gebaseerd op analyses van inrichtingsvarianten van concrete locaties met schatting van kosten en baten.

Op de website ‘Wacht niet op water’ staan tips waarmee bewoners zich kunnen voorbereiden op de gevolgen van extreme buien. De tips zijn verdeeld in drie categorieën: maatregelen die je kunt nemen voor de wateroverlast, tijdens de wateroverlast en na de wateroverlast. Het doel van de website is om bewoners handvatten te geven om de overlast en de schade te beperken. Ook kun je leren van de inspirerende ervaringen en verhalen van bewoners die grote wateroverlast hebben meegemaakt, zoals de overstromingen in Limburg in 2021.

Rond het thema hitte bestaan allerlei termen waarvan de betekenis niet altijd duidelijk is. Om misverstanden te voorkomen, is het belangrijk dat de definities van gebruikte termen voor iedereen in het klimaatadaptatieveld gelijk zijn. Het Woordenboek Hitte helpt hierbij. Het bundelt alle hittetermen in een begrippenkader met duidelijke definities.